Bystander effect

Het bystander effect, ofwel het omstandereffect, is het uitblijven van het bieden van hulp door omstanders bij een noodsituatie of een misdrijf. Zo komt het voor dat mensen passief toekijken (of wegkijken) bij bijvoorbeeld zinloos geweld, berovingen, verkeersongevallen en pesterijen, en dus geen hulp bieden of het alarmnummer bellen, of pas heel laat in actie komen. De theorie is: hoe groter de groep omstanders, hoe kleiner de kans dat iemand ingrijpt.

Het omstandereffect werd voor het eerst benoemd toen een vrouw, Catherine "Kitty" Genovese, in 1964 in New York werd doodgestoken. De steekpartij zou 35 minuten hebben geduurd en 38 mensen zouden mogelijk hebben toegekeken zonder in te grijpen of de politie te bellen. Het hoge aantal passieve omstanders heeft geleid tot sociaal psychologisch onderzoek naar het waarom en heeft ervoor gezorgd dat het verhaal over Kitty Genovese een meermaals gebruikt voorbeeld van het omstandereffect is geworden.
Uit vervolgonderzoek blijkt dat zowel het omstanderseffect als het omgekeerde effect bestaat.

De wetenschappers trokken de conclusie dat het omstanderseffect echt bestaat. Soms denken we dat we niets hoeven te doen omdat anderen ook hun verantwoordelijkheid kunnen nemen. Soms zijn we bang om het verkeerde te doen en doen we niets uit angst voor het oordeel van anderen. En soms denken we dat er überhaupt niets aan de hand is omdat we anderen ook niets zien doen.
De laatste jaren bemerkten onderzoekers echter specifieke situaties waarin het bystander-effect niet optreedt, en soms zelfs blijkt te worden omgekeerd. Dat zijn dus situaties waarin mensen door de aanwezigheid van anderen juist wèl gaan helpen. Als er sprake is van een levensgevaarlijke situatie (iemand verdrinkt of iemand wordt aangevallen), als de omstanders met elkaar kunnen communiceren (en dus niet in een afgesloten hok zitten) en als er ook niet met acteurs wordt gewerkt (die geïnstrueerd zijn om niets te doen) – ofwel: als het onderzoek de realiteit zo dicht mogelijk benadert – is er juist sprake van een omgekeerd omstanderseffect.

Er is een manier om het bystander effect te verbreken. Wanneer het de persoon in nood namelijk één persoon uit de massa pikt en deze persoon aanspoort om iets te doen, dan zal aangewezen persoon hoogst waarschijnlijk in actie komen. De verantwoordelijkheid is nu namelijk niet meer verdeeld over een anonieme groep, maar ligt specifiek bij één persoon.

In zijn proefschrift ontdekte VU-onderzoeker Van Bommel dat ook reputatie kan worden gebruikt om het bystander-effect te verminderen of zelfs om te keren. Reputatie, dat wat anderen van iemand vinden, speelt zowel een positieve als negatieve rol, in die zin dat mensen soms niet ingrijpen omdat ze bang zijn om een slechte indruk op de andere omstanders te maken. Maar reputatie kan ook ingrijpen waarschijnlijker maken, als men zich ervan bewust is dat pro-sociaal gedrag, zoals helpen of ingrijpen bij een misdrijf, een goede indruk kan achterlaten bij anderen en daarmee veel positieve sociale gevolgen kan hebben.

Voorbeelden van bystander effect
Het omstander effect treedt voornamelijk op na ongelukken. Denk aan een ongeluk op de weg, waarbij omstanders eerder geneigd zijn om een video te maken dan om hulp aan te bieden. Dit komt voort uit de gedachte dat anderen het slachtoffer zullen helpen, waardoor een persoon tijd heeft om een video of foto’s te maken.

Tegenwoordig treedt het bystander effect ook op bij pesterijen en grensoverschrijdend gedrag, niet alleen op straat maar tegenwoordig ook online.

Een geheel andere situatie waarin het bystander effect herkend kan worden, is in een winkel. Denk aan een situatie waarbij meerdere verkopers rondom een potentiële klant staan. Een verkoper zal minder snel op de consument afstappen, door de gedachte dat een collega dit wel zal doen.